Voorspelbaarheid in de kleuterklas
Nood aan voorspelbaarheid
Heb je een kleuter met autisme in de klas? Dan zit je waarschijnlijk af en toe met je handen in het haar. Want meestal zie je twee uiterste gedragingen bij deze kleuters. Ofwel is het een jongeman of vrouw die heel goed weet wat die zelf wil en daardoor weinig rekening houdt met anderen of met de instructies van de kleuteronderwijzer.
Ofwel is het net iemand die weinig initiatief toont en heel afwachtend reageert op elke opdracht. Achter dat gedrag schuilt er echter geen slechte wil, maar een nood aan voorspelbaarheid. Alleen via extra verheldering kan de kleuter weten wat er mogelijk is in de klas, wat haalbaar, wat een keuze is en wat een verplichting.
Heel wat mensen denken dat het eenvoudig is om een kleuter met autisme de nodige voorspelbaarheid te geven. Een dag in de kleuterklas bevat immers veel routines, gewoontes en herhaling. De organisatie van een kleuterwerking wordt vaak verduidelijkt met daglijnen of kalenders, schema’s en pictogrammen.
Nochtans zit daar een grote valkuil. De voorspelbaarheid en routines die een typisch ontwikkelende kleuter als steunend ervaart, is vaak niet voldoende afgestemd op een kleuter met autisme. Dit resulteert vaak in verwarring, onduidelijkheid en stress met als gevolg een kleuter die zich vastklampt aan zijn eigen behoeftes en routines of zich heel afhankelijk opstelt van anderen en weinig initiatief toont.
De onduidelijkheid zit hem vaak in linken of verbanden die voor het neurotypisch brein zo vanzelfsprekend zijn, dat ze niet verhelderd worden. Het is daar waar het schoentje wringt. Het zijn die ‘logische’ linken die je extra in de verf moet zetten voor de kleuters met autisme.
De valkuilen van dagplanningen
Denk bijvoorbeeld aan een dagplanning. Deze wordt vaak gebruikt in een standaard kleuterklas. Het feit dat er een dagplanning aanwezig is in de klas, is lang niet voldoende voor een kleuter met autisme. Voor deze kleuter kan zo’n dagplanning bijdragen aan zijn gevoel van veiligheid, voorspelbaarheid en controle.
Maar enkel en alleen als die voldoet aan een aantal autismevriendelijke voorwaarden. Om voldoende duidelijkheid te verschaffen aan de kleuter met autisme is de vormgeving en het gebruik van deze dagplanning cruciaal.
Het is essentieel dat de vorm begrepen wordt én bovendien spontaan gekoppeld wordt aan de eigen klasbeleving. Als er foto’s gebruikt worden, die de kleuter niet begrijpt, geeft een dagplanning weinig verheldering. Maar ook wanneer er tekeningen gebruikt worden, die de kleuter wél begrijpt, maar deze mogelijks ziet als een leuk prentverhaal, gaat de dagplanning aan zijn doel voorbij.
Als je merkt dat bepaalde afbeeldingen hun effect missen, zijn ze mogelijks te moeilijk voor de kleuter. Probeer dan eens andere uit. Zoek uit welke soort afbeeldingen wél begrepen worden. Gebruik je beter tekeningen, picto’s of foto’s? Worden de afbeeldingen sneller begrepen wanneer ze in kleur zijn of in zwart-wit? Hierin speelt persoonlijke perceptie een grote rol. Sommige kleuters raken verward door de abstractheid van pictogrammen, voor andere kleuters houdt het hen net bij de essentie.
Sommige kleuters verliezen hun aandacht door kleur, andere halen er extra informatie uit. Wanneer geen enkele afbeelding wordt begrepen, durf dan te concretiseren met voorwerpen: een stukje puzzel voor de puzzelhoek, een kussentje voor de kring, een bal voor de speeltijd, enzovoort. Het is immers de bedoeling dat de dagplanning rust biedt, daarvoor moet hij natuurlijk begrepen worden.
Om de link met hun eigen werkelijkheid te verhelderen, wordt er bij kleuters vaak gewerkt met concrete koppelingen. Dat wil zeggen dat ze de afbeelding of het voorwerp van de dagplanning meenemen naar de specifieke plaats. Zo wordt een afbeelding van ‘koek eten’ meegenomen naar de tafel waar ze koek eten.
Aan die tafel hangt dan dezelfde afbeelding. Op die manier wordt de link gelegd tussen de dagplanning aan de muur en de concrete toepassing in de klas. Voor vele kleuters met autisme is dit nog een noodzakelijke link. Je hebt dus van elke afbeeldingen of voorwerp twee exemplaren nodig. Zo kan de link gelegd worden én wordt die visueel bevestigd.
Dit is meteen al gerelateerd aan het gebruik van de dagplanning. Een dagplanning die alleen maar aan de muur hangt en niet expliciet gebruikt wordt, biedt vaak onvoldoende steun voor de kleuters met autisme. Het is daarom belangrijk om even stil te staan bij het optimale gebruik. Ook hier zijn er weer enkele mogelijkheden en enkele valkuilen.
Ten eerste moet de dagplanning kloppen. Stel dat er dingen opstaan die niet doorgaan of dat er activiteiten worden gedaan die niet op de planning staan, dan geeft de planning alleen maar stress. Dan is het geen betrouwbare tool en wordt hij vaak al snel niet meer geraadpleegd. Let op, dit wil niet zeggen dat je geen wijzigingen mag doorvoeren. Het i s immers zeer realistisch dat sommige activiteiten worden uitgesteld, geannuleerd of bijgevoegd.
Deze wijzigingen op de planning aanduiden, maakt de communicatie helder. Wijzigingen in de planning kunnen zeker, maar moeten dan ook zichtbaar worden in de planning. De planning moet dus volledig zijn. Ook activiteiten die als tussendoortje dienen, kunnen best gevisualiseerd staan. Zo gebeurt het bijvoorbeeld vaak dat er op de dagplanning staat aangegeven dat het na het turnen tijd is voor koek. Maar in de realiteit wordt er tussen turnen en koek nog even een liedje gezongen.
Voor de kleuter met autisme klopt de dagplanning dan niet en geeft deze geen vertrouwen. Dat kan je beter vermijden. Het doel is i mmers dat de planning ondersteunend werkt, zelfredzaamheid vergroot en verandering mogelijk maakt zonder te veel stress te veroorzaken. Ten tweede is het belangrijk om de overgangen van één naar een andere activiteit expliciet te maken. Snel tussendoor even vermelden dat het hoekenwerk gedaan is en dat het nu tijd is om op te ruimen, zorgt ervoor dat de kleuter geen noodzaak voelt om de dagplanning te gebruiken (want de leerkracht is de levend geworden dagplanning) én zorgt er jammer genoeg voor dat alle voorspelbaarheid die de dagplanning biedt daardoor wegvalt. Overgangen komen weer onverwacht en geven de nodige gedragsproblemen.
Neem dus beter even je tijd om samen met de kleuters naar de dagplanning te kijken en expliciet en visueel de overgang tussen twee activiteiten zoals hoekenwerk en opruimen aan te duiden op de dagplanning. Het gebruik van een dagplanning zoals eerder voorgesteld (met het leggen van expliciete linken) verplicht je daartoe. Dan ga je met de kleuter naar de dagplanning, neemt het kind de volgende afbeelding (opruimen) en linkt die aan de opruimbak. Dit vertraagt het proces van de overgangen, geeft meer verwerkingstijd en maakt alles concreter en dus duidelijker voor de kleuters met autisme.
Soms gebruikt de leerkracht pijlen of magneten om aan te duiden waar ergens men zich in het dagverloop bevindt. Voor heel wat kleuters met autisme (zeker voor de jongste kleuters) is deze voorstelling vaak te abstract. Het is veel concreter om de activiteiten die al voorbij zijn weg te nemen of te verbergen. Dit heeft twee voordelen: op die manier ziet de kleuter het aantal activiteiten slinken en kan hij waarnemen dat de dag op school al dan niet bijna om is.
Het tweede voordeel is dat de kleuter op die manier enkel moet kijken naar de eerste afbeelding om te weten wat er nu van hem verwacht wordt. Hij moet de dag lijn niet interpreteren. Dat maakt het een stuk gemakkelijker en meer voorspelbaar.
Dat er meer voorspelbaarheid te bieden is dan enkel daglijnen, dat is zeker! In dit artikel wilde ik graag het belang aantonen van verder te kijken dan de gebruikelijke neurotypische voorspelbaarheid die we vaak aanbieden in een kleuterklas. Voor heel wat kleuters met autisme is deze niet voldoende en moeten we enkele details verder uitwerken en enkele linken explicieter maken.